نقش آموزش و اطلاع‌رسانی در جلوگیری و مدیریت اثرات مارگزیدگی
مارگزیدگی یک اورژانس پزشکی جدی است؛ سم برخی مارها بر اعصاب و تنفس و برخی دیگر بر بافت و خون اثر می‌گذارد، و باورهای غلطی مثل مکیدن یا بستن محل گزش فقط آسیب را بیشتر می‌کند؛ بهترین اقدام، ثابت نگه داشتن عضو و انتقال فوری به مرکز درمانی مجهز به پادزهر است.
مارگزیدگی یکی از مشکلات مهم بهداشت عمومی در بسیاری از نقاط جهان، به‌ویژه در مناطق روستایی و کوهستانی است. هر ساله هزاران نفر در اثر گزش مارها دچار آسیب‌های جدی می‌شوند و در برخی موارد حتی جان خود را از دست می‌دهند. با وجود پیشرفت‌های علمی و دسترسی به پادزهر، همچنان ناآگاهی عمومی و باورهای غلط، روند درمان این آسیب را دشوار می‌سازد. به همین دلیل، آگاهی‌بخشی و آموزش صحیح به مردم و حتی کارکنان درمانی، نقش بسیار مهمی در کاهش عوارض و مرگ‌ومیر ناشی از مارگزیدگی دارد.
دکتر امیر بقائی، متخصص سم‌شناسی و داروشناسی دانشگاه علوم پزشکی البرز، در گفت‌وگویی با وبدا تأکید کرده است که تفاوت نوع سم مارها و اثرات آن‌ها بر بدن، موضوعی است که کمتر به آن پرداخته شده است. او توضیح می‌دهد که برخی مارها دارای سموم عصبی هستند؛ این سموم با تأثیر بر سیستم عصبی و به‌ویژه اعصاب حرکتی، می‌توانند موجب فلج شدن عضلات تنفسی شوند. در چنین شرایطی، اگر فرد به‌موقع به دستگاه تنفسی و مراقبت‌های ویژه دسترسی پیدا نکند، خطر مرگ وجود دارد. از سوی دیگر، برخی مارها سمومی دارند که بافت‌ها را تخریب کرده یا انعقاد خون را مختل می‌کنند. این دسته از مارها می‌توانند منجر به خونریزی‌های شدید داخلی یا خارجی، نکروز بافتی و حتی قطع عضو شوند.
این متخصص با تأکید بر اهمیت شناخت اولیه علائم مارگزیدگی می‌گوید: آگاهی از نوع واکنش بدن و علائم اولیه می‌تواند به تشخیص سریع و اقدام درست کمک کند. برای مثال، اگر بیمار دچار اختلال تنفسی شود، احتمال مار سمی با اثر عصبی بیشتر است. اگر تورم و تغییر رنگ گسترده در اندام گزش‌خورده رخ دهد، احتمال سم بافت‌تخریب‌کننده بالا خواهد بود. در هر دو حالت، سرعت انتقال فرد به مرکز درمانی حیاتی است.
یکی از مشکلات بزرگ در برخورد با مارگزیدگی، باورهای غلطی است که در جامعه وجود دارد. بسیاری از افراد هنوز بر این باورند که مکیدن محل گزش می‌تواند سم را خارج کند. در حالی که این روش نه‌تنها بی‌فایده است، بلکه ممکن است باعث انتقال سم به فرد دیگری شود. بستن بیش از حد اندام با طناب یا نوار نیز از دیگر روش‌های اشتباه است که می‌تواند جریان خون را قطع کرده و آسیب‌های بیشتری به بافت وارد کند. سوزاندن محل زخم یا استفاده از مواد شیمیایی نیز هیچ کمکی نمی‌کند و حتی خطر عفونت و تخریب بیشتر بافت را افزایش می‌دهد.
بهترین اقدام پس از مارگزیدگی، همان‌طور که دکتر بقائی توصیه می‌کند، ثابت نگه داشتن عضو آسیب‌دیده و جلوگیری از حرکات غیرضروری است. حرکت اندام باعث پخش سریع‌تر سم در جریان خون می‌شود. باید فرد را در آرامش نگه داشت و بلافاصله به نزدیک‌ترین مرکز درمانی مجهز به پادزهر منتقل کرد. داشتن برنامه انتقال اضطراری و دسترسی سریع به خدمات اورژانسی می‌تواند تفاوت بین زندگی و مرگ را رقم بزند.
علائم عمومی مارگزیدگی می‌تواند بسته به نوع مار متفاوت باشد، اما برخی نشانه‌ها مشترک هستند. درد شدید و تورم فوری در محل گزش از شایع‌ترین علائم اولیه است. قرمزی، کبودی یا تغییر رنگ پوست اطراف محل گزش نیز به‌سرعت بروز می‌کند. خونریزی غیرمعمول، تهوع، استفراغ، ضعف عمومی، تعریق زیاد، تپش قلب و اضطراب نیز در بسیاری از بیماران مشاهده می‌شود. این نشانه‌ها می‌توانند هشداردهنده باشند و نشان دهند که بدن به سم واکنش نشان داده است.
دکتر بقائی همچنین توضیح می‌دهد که برخی مارها سم ترکیبی دارند؛ یعنی همزمان می‌توانند اثرات عصبی، بافتی و خونی ایجاد کنند. چنین مواردی بسیار خطرناک‌تر هستند و نیاز به مداخله فوری پزشکی دارند. به همین دلیل، هر مورد مارگزیدگی باید جدی گرفته شود، حتی اگر علائم اولیه خفیف به نظر برسند. در بسیاری از موارد، علائم شدید چند ساعت بعد ظاهر می‌شوند و تأخیر در درمان می‌تواند پیامدهای جبران‌ناپذیری داشته باشد.
از دیدگاه بهداشت عمومی، آموزش مردم درباره روش‌های درست مواجهه با مارگزیدگی بسیار حیاتی است. اطلاع‌رسانی از طریق رسانه‌ها، آموزش‌های مدارس و برنامه‌های محلی در مناطق پرخطر می‌تواند جان بسیاری از افراد را نجات دهد. همچنین، تجهیز مراکز درمانی روستایی به پادزهر و آموزش کارکنان آن‌ها برای برخورد سریع و صحیح با بیماران، یکی از مهم‌ترین اولویت‌ها در مدیریت این مشکل است.
پیشگیری نیز همانند درمان اهمیت دارد. افرادی که در مناطق روستایی یا جنگلی زندگی یا کار می‌کنند، باید اقدامات احتیاطی را رعایت کنند. استفاده از کفش مناسب، پوشیدن شلوار بلند، احتیاط هنگام جمع‌آوری هیزم یا کار در مزارع، و خودداری از نشستن یا دراز کشیدن در مکان‌هایی که احتمال حضور مار وجود دارد، از جمله اقدامات پیشگیرانه هستند. آگاهی از زیستگاه‌های مارهای سمی محلی نیز به افراد کمک می‌کند تا با احتیاط بیشتری در محیط زندگی خود حرکت کنند.
در نهایت، باید پذیرفت که مارگزیدگی یک اورژانس پزشکی است و هیچ روشی جایگزین درمان تخصصی در مراکز مجهز به پادزهر نمی‌شود. تقویت آگاهی عمومی، مبارزه با باورهای غلط، آموزش صحیح اقدامات اولیه و گسترش دسترسی به خدمات درمانی، همگی می‌توانند بار ناشی از مارگزیدگی را کاهش دهند. همان‌طور که دکتر بقائی تأکید می‌کند، هر لحظه در مدیریت این وضعیت حیاتی است و تصمیم درست می‌تواند تفاوت میان نجات جان یا از دست رفتن آن باشد.
به نقل از سایت وزارت بهداشت